Bron: Gildepenningen van de Amsterdamse chirurgijns. Frank F.A. IJpma, Chris Teulings en Thomas M. van Gulik.
Elke chirurgijn die in Amsterdam werkzaam was tussen omstreeks 1620 en het einde van de 18de eeuw kreeg bij het behalen van zijn chirurgijnsexamen een presentiepenning. Presentiepenningen waren eigenlijk de lidmaatschapspenningen van het Amsterdamse chirurgijnsgilde en konden worden gebruikt voor de controle op aanwezigheid bij gildebijeenkomsten. Vanaf 1684 ontvingen chirurgijns ook een Hortuspenning, als een toegangsbewijs tot de Hortus Medicus. Knechtenpenningen, baardragerspenningen en vereringspenningen komen minder frequent voor. Deze dienden respectievelijk om de aanwezigheidsplicht van knechten bij onderwijsmomenten te controleren, de draagplicht bij begrafenissen te reguleren en om gildeleden te eren vanwege hun verdiensten voor het chirurgijnsgilde. Er is een collectie 17e- en 18e-eeuwse penningen van het Amsterdamse chirurgijnsgilde bewaard gebleven van in totaal 230 exemplaren. Deze verzameling is wereldwijd de grootste en meest diverse collectie chirurgijnspenningen. Van enkele chirurgijns die staan afgebeeld op de beroemde reeks groepsportretten van het gilde, zijn persoonlijke penningen bewaard gebleven. Wij onderzochten wie deze chirurgijns waren en wat deze penningen nu werkelijk voor hen betekend hebben.
De Waag op de Nieuwmarkt in Amsterdam was in de 17e en 18e eeuw het epicentrum van het Amsterdamse chirurgijnsgilde. Hier bevonden zich de gildekamer en het Theatrum anatomicum. In de gildekamer werden vergaderingen belegd over bestuurlijke, huishoudelijke en financiële kwesties. Het gildebestuur bestond uit zogenoemde ‘overlieden’, met de ‘deken’ van het gilde als voorzitter.
De ‘praelector anatomiae’ verzorgde het gildeonderwijs en gaf anatomische lessen in het Theatrum anatomicum, gebruikmakend van lichamen van ter dood veroordeelde misdadigers of overledenen uit de Amsterdamse gasthuizen. De ‘collegemeester’ assisteerde de praelector bij zijn anatomische demonstraties.1 Hij documenteerde welke gildebroeders en knechten bij de les aanwezig waren. De proefmeester richtte zich op het voorbereiden en afnemen van chirurgische examens. Gildebroeders hadden bepaalde rechten maar ook plichten. Afwezigheid bij het gildeonderwijs, anatomische lessen, begrafenissen of andere officiële gildebijeenkomsten werd niet op prijs gesteld. Gildepenningen speelden een belangrijke rol bij het reguleren van deze rechten en plichten.
Het Amsterdamse chirurgijnsgilde heeft ons een reeks unieke gildepenningen nagelaten. Van andere chirurgijnsgilden in Nederland zijn nauwelijks penningen bewaard gebleven. In totaal zijn er ongeveer 230 penningen van het Amsterdamse chirurgijnsgilde bewaard gebleven, circa 10% van het aantal dat ooit door de Amsterdamse chirurgijns is uitgegeven. Een aantal exemplaren hiervan bevindt zich in de collectie van het NTvG. Een aantal van deze penningen waren ooit eigendom van Amsterdamse chirurgijns die zijn afgebeeld op de beroemde groepsportretten van het gilde. ‘De anatomische les van dr. Nicolaes Tulp’, in 1632 geschilderd door Rembrandt, is wellicht het beroemdste schilderij uit deze reeks. Wij onderzochten van welke chirurgijns op deze schilderijen een penning bewaard is gebleven en wat hun functie is geweest.
Chirurgijnspenningen
Presentiepenningen
De Amsterdamse chirurgijns kregen een presentiepenning bij het behalen van het chirurgijnsexamen aan het einde van de chirurgijnsopleiding. Een presentiepenning diende als lidmaatschapspenning en werd gebruikt ter controle van de aanwezigheidsplicht bij gildebijeenkomsten. De oudste presentiepenning dateert van 1620. We weten niet wie de eigenaar was, omdat deze penning alleen is genummerd (figuur 1a).2 Het skelet op de voorzijde van de penning is gebaseerd op een afbeelding uit het werk van Vesalius en was onderdeel van het wapen van het Amsterdamse chirurgijnsgilde.3 Deze afbeelding van het skelet bleef bewaard in het wapen van de Nederlandse Vereniging voor Heelkunde, opgericht in 1902.
Al spoedig veranderde het gilde de administratieve gebruiken door niet langer penningen op nummer maar op naam uit te geven. Uit de tweede serie presentiepenningen is een exemplaar van de chirurgijn Hendrick Smeeckes bewaard gebleven (figuur 1b). Smeeckes is afgebeeld op een groepsportret van de overlieden uit 1706 (figuur 1c).4 Zijn oom droeg dezelfde naam en was wellicht de eerste bezitter van de Smeeckes-penning.
Rond 1680 gaf het gilde een derde serie presentiepenningen uit. Van dit type zijn de exemplaren van de chirurgijns Isaac Hendricksz Hartman (1632-1684), Pieter Cleeveringh van Vijve (1697-1770) en Pieter Jas bewaard gebleven.4,5 Allen zijn afgebeeld op schilderijen van het gilde. Hartman ontving de prestigieuze zilveren penning aan het einde van zijn bestuursperiode, toen hij de deken van het gilde was. Op de penning is de Dood naast een zandloper afgebeeld, een verwijzing naar de vergankelijkheid van het bestaan (figuur 2a). Beroepsmatig werden chirurgijns regelmatig geconfronteerd met dit ‘memento mori’-thema. De keerzijde toont het stadswapen van Amsterdam en een inscriptie met de naam van de chirurgijn.
Pieter Cleeveringh van Vijve kreeg zijn presentiepenning bij zijn chirurgijnsexamen in 1724 (figuur 2b). Hij staat afgebeeld op de anatomische les van Dr. Willem Röell uit 1728 in de rol van collegemeester (figuur 3a).4,6Van Pieter Jas is een overeenkomstige presentiepenning bewaard gebleven (figuur 2c). Jas staat afgebeeld op de anatomische les van Petrus Camper uit 1758 (figuur 3b).4Vanaf 1740 nam het gilde een laatste serie presentiepenningen met een bredere rand in gebruik. De presentiepenningen uit de verschillende tijdsperioden verschillen weliswaar van uiterlijk, maar hebben wel steeds dezelfde functie gehad.
Hortuspenningen
Chirurgijns en knechten waren verplicht lessen in de botanie volgen. Deze lessen werden door de praelector gegeven in de ‘Hortus Medicus’, een tuin waar allerlei exotische planten met geneeskrachtige eigenschappen werden gekweekt. Toen in 1684 de nieuwe Hortus in Amsterdam in gebruik genomen werd, gaf het chirurgijnsgilde penningen uit om de toegang tot de Hortus voor chirurgijns te reguleren. Het gilde betaalde jaarlijks een vast bedrag aan de beheerders van de tuin.
De hortuspenning van Johannes Andreas Koenerding (1678-1735) behoorde waarschijnlijk tot de eerste serie hortuspenningen van het chirurgijnsgilde (figuur 2d). Koenerding staat afgebeeld op het groepsportret van de overlieden van het chirurgijnsgilde uit 1716.4 Het omschrift ‘coll m chirurgi’ duidt erop dat de penning is uitgegeven door het chirurgijnsgilde (‘Collegium Chirurgicum’). Dit omschrift ontbreekt bij de tweede en derde serie hortuspenningen, die vόόr 1740 zonder rand en na 1740 met een brede rand werden uitgegeven.
Baardragerspenningen
Voor begrafenissen waren enkele speciale baardragerspenningen in omloop om het draagrecht en de draagplicht van de lijkbaar te reguleren. Deze penning, gekenmerkt door een gravure van een lijkbaar, werd toegewezen aan de chirurgijns die hun overleden collega naar het graf droegen. Beide exemplaren zijn vermoedelijk uitgegeven halverwege de 17e eeuw (figuur 4a).
Knechtenpenningen
Knechten hadden een aanwezigheidsplicht bij anatomische lessen en bij het onderwijs van de praelector anatomiae. Het gilde reguleerde de aanwezigheidsplicht van knechten bij officiële bijeenkomsten met behulp van een kleine penning. De knechtenpenning is een versimpelde uitvoering van een presentiepenning (figuur 4b). De penning is niet voor niets kleiner, knechten hadden hiërarchisch gezien een lagere rang dan de meester-chirurgijns. De 5 nog bekende exemplaren dragen allemaal de naam van een knecht die succesvol examen had gedaan aan het einde van de 17e of 18e eeuw. De gildereglementen van 1685 en de ordonnantie van 1789 bevestigen dat er knechtenpenningen geweest zijn.7 Daarin staat geschreven dat ‘de mr. Chirurgijns, mr. Apothekers mitsgaders hare knegts van haar respectieve overluyden een penning, daar hare naam op staan, moeten ontfangen, om in’t ingaan te vertoonen’.
Vereringspenningen
Een vereringspenning werd door het gilde aan een lid uitgereikt bij een benoeming of verering vanwege zijn verdienste voor het chirurgijnsgilde. Er is een vereringspenning van Abraham Titsingh bewaard gebleven (figuur 4c). Titsingh bracht tumultueuze verandering in het gildebestuur teweeg die zijn weerga in de geschiedenis van het chirurgijnsgilde niet kende. Hij bracht aan het licht dat de zittende overlieden gefraudeerd hadden met de chirurgijnsdiploma’s en de gildekas. Het gevolg was dat het hele corrupte gildebestuur in 1732 werd afgezet. Titsingh zelf bleef aan na de zuivering van het gildebestuur. In hetzelfde jaar werd het nieuwe gildebestuur onder leiding van Titsingh afgebeeld in het groepsportret van de schilder Jan Maurits Quinkhard (figuur 5).4,5 Op de vereringspenning van Titsingh staat het jaartal ‘1731’ gegraveerd. Het jaartal kan in verband gebracht worden met zijn benoeming tot overman en de onthulling van de frauduleuze praktijken van het voormalige gildebestuur. Het is goed mogelijk dat deze vereringspenning van Abraham Titsingh terugblikt op deze gebeurtenissen.
Conclusie
De originele gildepenningen van het Amsterdamse chirurgijnsgilde waren ooit persoonlijk eigendom van de chirurgijns die aangesloten waren bij het gilde. De oudste bewaard gebleven penning van het gilde is al bijna 400 jaar oud. Door de reeks groepsportretten van het gilde kennen wij sommigen van deze chirurgijns van naam en van gezicht. Er zijn 9 groepsportretten in de vorm van een anatomische les bewaard gebleven. ‘De anatomische les van dr. Sebastiaen Egbertsz’ uit 1603 is het oudste groepsportret van het gilde. Dit schilderij werd eerder in het NTvG besproken.8Daarnaast werden vanaf 1680 tot 1744 in totaal 9 groepsportretten van de zittende overlieden vervaardigd. In totaal staan op 18 schilderijen 117 chirurgijns afgebeeld. Van 6 chirurgijns op de schilderijen traceerden wij een gildepenning. Dit waren de penningen van Smeeckes, Hartman, Cleeveringh van Vijve, Jas, Koenerding en Titsingh. De verschillende soorten penningen hadden zoals gezegd ieder een eigen functie.
Opvallend is dat na opheffing van de chirurgijnsgilden in 1798 ook min of meer een einde kwam aan het uitgeven van chirurgijnspenningen in Nederland. De oude traditie van ‘chirurgische’ penningen werd pas weer in ere hersteld toen de Nederlandse Vereniging voor Heelkunde (NVvH), ter gelegenheid van haar 50-jarig bestaan in 1952, de legpenning van de NVvH introduceerde. Het ontwerp van de huidige legpenning is gebaseerd op een oude gildepenning met op de voorzijde een afbeelding van een skelet.9 De huidige legpenning wordt uitgereikt aan personen die een bijzondere bijdrage hebben geleverd aan de heelkunde in Nederland. In feite heeft de verenigingspenning van de NVvH dezelfde functie als de oorspronkelijke ‘vereringspenning’ in de gildetijd.
Dat neemt niet weg dat een groot deel van de oorspronkelijke functies van de chirurgijnspenningen vergeten zijn. Om de oude traditie in ere te herstellen zou herinvoering van een moderne ‘lidmaatschapspenning’ aan het einde van de heelkundige opleiding wellicht te overwegen zijn.
Literatuur
Meijer H. Privilegien, willekeuren en ordonnantiën, betreffende het Collegium Chirurgicum Amstelaedamense. Amsterdam: Pieter van den Berge; 1736.
Wittop Koning DA. De penningen der Noord-Nederlandse ambachtsgilden. Amsterdam: Jacques Schulman BV; 1978.
Houtzager H. De oudst bekende Amsterdamse Chirurgijnspenning. De Beeldenaar. 1978;1:4-5.
Middelkoop NE, Noble P, Wadum J, Broos B. Rembrandt onder het mes, de anatomische les van Dr Nicolaes Tulp ontleed. Amsterdam: Six Art Promotion bv; 1998.
Middelkoop N, Baptist Bedaux J, Dudok van Heel SAC, Ekkart R, van Gent J. Kopstukken, Amsterdammers geportretteerd 1600-1800. Bussum: Uitgeverij THOTH / Amsterdams Historisch Museum; 2002.
Dudok van Heel SAC. Hoe de chirurgijnsweduwe Cleveringh-Schrick in 1710 haar knecht Bernardus van Vijve (1684-1759) tot een huwelijk dwong. In: Vijfenzeventigste Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum. Amsterdam: Genootschap Amstelodamum; 1983. p. 53-72.
Wijnands DO, Zevenhuizen EJA, Heniger J. Een Sieraad voor de Stad. De Amsterdamse Hortus Botanicus, 1638-1993. Amsterdam: Amsterdam University Press; 1994. p. 276.
Keeman H.
. Ned Tijdschr Geneeskd. 2010;154:A2627.
IJpma FF, Teulings C, van Gulik TM. Oude tradities in ere hersteld. Nederlands Tijdschrift voor Heelkunde. 2012;21:159-61.
Begrafenis-penning Chirurgijnsgilde.
Begrafenispenning Chirurgijnsgilde .
Voorzien van pengat met S ring en draagoog.
Materiaal: Messing.
Bewerking: Gegoten en gegraveerd.
Massa: 14,80 gram.
Diameter: Ø 29 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: z.j. Ca. 1620-1675
Voorzijde: Binnen een gesloten bloemen/tulpenkrans.
Een staand skelet, naar rechts gewend.
De linkerhand rustend op een zandloper.
De rechterhand het hoofd ondersteunend
De zandloper, geplaatst op een grafsteen/gedenksteen.
Aan de voeten van het skelet enige bloemen en bloembladeren.
Voorzijde: Binnen een gesloten bloemen/tulpenkrans.
Centraal in het veld een lijkbaar.
Lit.: Wittop Koning, De penningen der Noord-Nederlandse Ambachtsgilden Amsterdam 6.Chirurgijns pag.46 nr.6.2.
Amsterdam Museum, Identificatie PA 21.
Chirurgijnspenning 1766.
Chirurgijns-penning op naam van Jacob Nierop.
Naar model 1620, afgevijlde keerzijde.
Materiaal: Messing.
Bewerking: Gegoten en gegraveerd.
Massa: Onbekend.
Diameter: Ø
28 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: 1766
Voorzijde: Binnen een gesloten bloemen/tulpenkrans.
Een staand skelet, naar rechts gewend.
De linkerhand rustend op een zandloper.
De rechterhand het hoofd ondersteunend
De zandloper, geplaatst op een grafsteen/gedenksteen.
Aan de voeten van het skelet enige bloemen en bloembladeren.
Keerzijde: Binnen een versierde/gearceerde boord.
In vier regels.
Mr
Jacob
Nierop
1766
Lit.: Wittop Koning, De penningen der Noord-Nederlandse Ambachtsgilden Amsterdam 6.Chirurgijns pag.46 nr.6.3.
Keuzenkamp 61-63.
Dirks I.10.
Minard-Van Hoorebeke, pag.61-62 nr.95.
Collectie, Nederlandse Bank Identificatie GP-00013.
Hortus Medicus 1654 J.Spruyt.
Chirurgijns-penning voor hortus medicus.
Materiaal: Messing.
Bewerking: Gegoten en gegraveerd.
Massa: Onbekend.
Diameter: Ø 45,2 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: z.j. 1654
Voorzijde: Binnen een geprofileerde boord.
Gelegen op een gecisileerd
veld.
Een staand skelet, in de rechterhand een zeis.
De linkerhand rustend op een zandloper.
De zandloper, geplaatst op een grafsteen/gedenksteen.
Aan de voeten van het skelet enige bloemen en bloembladeren.
Keerzijde: Binnen een geprofileerde boord.
Het gekroond wapenschild van de stad Amsterdam.
Het wapen gehouden dooe twee leeuwen.
Onder het wapen een cartouche met doodshoofd.
Het gildelid gegraveerd in de cartouche.
J : Spruyt
Lit.: Wittop Koning, De penningen der Noord-Nederlandse Ambachtsgilden Amsterdam 6.Chirurgijns pag.46 nr.6.2.
Keuzenkamp 58-60.
Dirks I.5.7.
Hortus Medicus 1684 Arnoldus Valckenburg.
Toegangspenning voor hortus medicus voor dokters en apothekers.
Materiaal: Messing.
Bewerking: Gegoten en gegraveerd.
Massa: Onbekend.
Diameter: Ø 38 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: 1684
Voorzijde: Binnen een gladde boord.
Een hand, komende vanuit de wolken.
In de hand houdende, het embleem van het collegium medicum.
Bestaande uit een gekronkelde slang rond een zalfspatel en bladertak.
HORTUS MEDICUS
De dokterstuin.
Keerzijde: Binnen een
gladde boord.
Tussen twee horens van overvloed.
Het gekroond stadswapen van Amsterdam.
Bovenaan een opengeslagen doek met jaartal,
waaronder de gegraveerde naam van het gildelid.
1684
Mr.
Arnoldus
Valckenburg
Lit.: Minard-Van Hoorebeke, Noord-Nederlandse Gildepenningen presentie-, kerk en armloodjes, Amsterdam pag. 61 afb. 93.
Wittop Koning, De penningen der Noord-Nederlandse Ambachtsgilden 30.Amsterdam Collegium Medicum pag.64-65 nr.30.1.
Keuzenkamp 71-72.
Dirks I.1.
Hortus Medicus (1684) I.R. Hölscher 1790.
Chirurgijns-penning voor hortus medicus.
Materiaal: Messing.
Bewerking: Gegoten en gegraveerd.
Massa: Onbekend.
Diameter: Ø 42,7 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: 1684
Voorzijde: Binnen een geprofileerde boord.
Gelegen op een gecisileerd
veld.
Een staand skelet, in de rechterhand een zeis.
De linkerhand rustend op een zandloper.
De zandloper, geplaatst op een grafsteen/gedenksteen.
Aan de voeten van het skelet enige bloemen en bloembladeren.
Keerzijde: Binnen een geprofileerde boord.
Staande op een cartouche met banderol.
Een vaas met bloemen, op de vaas het wapen van Amsterdam.
Het jaartal op de banderol, geplitst door de vaas.
16 / 84
Het gildelid met jaartal in de cartouche.
IR Hölscher
1790
Omschrift:
❀ HORTUS / MEDICUS
Lit.: Wittop Koning, De penningen der Noord-Nederlandse Ambachtsgilden 6.Amsterdam Chirurgijns pag.46 nr.6.6.
Keuzenkamp, 65-68.
Dirks I.6.8. XI.124.
Presentiepenning (Chirurgijns-penning)
Bodemvondst, Axel.
Chirurgijnspenning/Presentiepenning Amsterdamse Chirurgijnsgilde.
Materiaal: Koper.
Diameter: 45 mm.
Massa: 27,5 gram.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: z.j. eind 17e eeuw en 18e eeuw.
Voorzijde: Binnen een dubbele gladde
band, een sierlijst.
Het gekroonde stads-wapenschild van Amsterdam,
gehouden door twee staande leeuwen.
Met daaronder, een open veld.
Voor de naam van de heelmeester/bezitter en het desbetreffende jaartal/nummer.
(Hier in dit geval niet ingevuld)
De sierlijst sluit onderaan met een doodshoofd.
Keerzijde: Binnen een dubbele gladde band.
Een staand skelet,
met in de rechterhand een zeis.
Het linkerhand rustend op een zandloper.
De zandloper is geplaatst op een grafsteen.
Onderaan, enige bloemen en bloembladeren aan de voeten van het geraamte.
Lit.: Minard-Van Hoorebeke 90; Wittop Koning Amsterdam 6,1.
Chirurgijnspenningen-Presentiepenningen:
De Amsterdamse chirurgijns kregen een presentiepenning bij het behalen van het chirurgijnsexamen aan het einde van de chirurgijnsopleiding.
Een presentiepenning diende als lidmaatschapspenning en werd gebruikt ter controle van de aanwezigheidsplicht bij gildebijeenkomsten. De oudste presentiepenning dateert van 1620. We weten niet wie de eigenaar was, omdat deze penning alleen is genummerd. Het
skelet op de voorzijde van de penning is gebaseerd op een afbeelding uit het werk van Vesalius en was onderdeel van het wapen van het Amsterdamse chirurgijnsgilde. Deze afbeelding van het skelet bleef bewaard in het wapen van de Nederlandse Vereniging voor
Heelkunde, opgericht in 1902.
Al spoedig veranderde het gilde de administratieve gebruiken door niet langer penningen op nummer maar op naam uit te geven. Uit de tweede serie presentiepenningen is een exemplaar van de chirurgijn Hendrick Smeeckes
bewaard gebleven. Smeeckes is afgebeeld op een groepsportret van de overlieden uit 1706 Zijn oom droeg dezelfde naam en was wellicht de eerste bezitter van de Smeeckes-penning.
Rond 1680 gaf het gilde een derde serie presentiepenningen uit. Van dit type
zijn de exemplaren van de chirurgijns Isaac Hendricksz Hartman (1632-1684), Pieter Cleeveringh van Vijve (1697-1770) en Pieter Jas bewaard gebleven. Allen zijn afgebeeld op schilderijen van het gilde. Hartman ontving de prestigieuze zilveren penning aan het
einde van zijn bestuursperiode, toen hij de deken van het gilde was. Op de penning is de Dood naast een zandloper afgebeeld, een verwijzing naar de vergankelijkheid van het bestaan. Beroepsmatig werden chirurgijns regelmatig geconfronteerd met dit ‘memento
mori’-thema. De keerzijde toont het stadswapen van Amsterdam en een inscriptie met de naam van de chirurgijn.
Pieter Cleeveringh van Vijve kreeg zijn presentiepenning bij zijn chirurgijnsexamen in 1724. Hij staat afgebeeld op de anatomische
les van Dr. Willem Röell uit 1728 in de rol van collegemeester. Van Pieter Jas is een overeenkomstige presentiepenning bewaard gebleven. Jas staat afgebeeld op de anatomische les van Petrus Camper uit 1758. Vanaf 1740 nam het gilde een laatste serie presentiepenningen
met een bredere rand in gebruik. De presentiepenningen uit de verschillende tijdsperioden verschillen weliswaar van uiterlijk, maar hebben wel steeds dezelfde functie gehad.
Hortus Medicus 1684
Chirurgijnspenning/Presentiepenning Amsterdamse Chirurgijnsgilde.
Materiaal: Messing
Massa: Onbekend.
Diameter: Ø 28 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: 1684
Voorzijde: Binnen een gladde boord.
Een vaas met bloemen.
Op de vaas het stadswapen van Amsterdam.
Ter weerszijden, het gesplitst jaartal
16 / 84
Omschrift:
HORTUS MEDICUS
De dokterstuin.
Keerzijde: Blanco.
Normaal de naam ingegraveerd van de leerling dokter/apotheker.
Lit.: Minard-Van Hoorebeke, pag.61 nr.94; Wittop Koning pag.66 nr.30.5;
Dirks 1.3; Keuzenkamp 77-77c.
Chirurgijns en knechten waren verplicht lessen in de botanie volgen. Deze lessen werden door de praelector gegeven in de ‘Hortus Medicus’, een tuin waar allerlei exotische planten met geneeskrachtige eigenschappen werden gekweekt. Toen in 1684 de nieuwe Hortus in Amsterdam in gebruik genomen werd, gaf het chirurgijnsgilde penningen uit om de toegang tot de Hortus voor chirurgijns te reguleren. Het gilde betaalde jaarlijks een vast bedrag aan de beheerders van de tuin.
Presentiepenning (Knechten-penning)
Bodemvondst Rik Bak.
Knechten-penning Amsterdamse chirurgijnsgilde.
Materiaal: Koper.
Diameter: 35 mm.
Massa: 15 gram.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: z.j. eind 17e eeuw begin 18e eeuw.
Voorzijde: Binnen een dubbele gladde band,
Een sierlijst met het gekroonde stadswapen van Amsterdam.
Zonder staande leeuwen.
Met daaronder de naam van de heelmeester/bezitter.
Mr. maerten .
/ Pelser
De sierlijst sluit onderaan met een doodshoofd.
Keerzijde: Binnen een dubbele gladde band.
Een staand geraamte, met
in de rechterhand een zeis.
Het linkerhand rustend op een zandloper.
De tijdsmeter is geplaatst op een grafsteen.
Aan de voeten van het skelet, enige plant en bloemenvegetatie.
Lit.: Minard-Van Hoorebeke 90; Wittop Koning Amsterdam 6,7; Dirks 1.9; Keuzenkamp 669.
Knechtenpenningen
Knechten hadden een aanwezigheidsplicht bij anatomische lessen en bij het onderwijs van de praelector anatomiae. Het gilde reguleerde de aanwezigheidsplicht van knechten bij officiële bijeenkomsten met behulp van een kleine penning. De knechtenpenning is een versimpelde uitvoering van een presentiepenning. De penning is niet voor niets kleiner, knechten hadden hiërarchisch gezien een lagere rang dan de meester-chirurgijns. De 5 nog bekende exemplaren dragen allemaal de naam van een knecht die succesvol examen had gedaan aan het einde van de 17e of 18e eeuw. De gildereglementen van 1685 en de ordonnantie van 1789 bevestigen dat er knechtenpenningen geweest zijn.7 Daarin staat geschreven dat ‘de mr. Chirurgijns, mr. Apothekers mitsgaders hare knegts van haar respectieve overluyden een penning, daar hare naam op staan, moeten ontfangen, om in’t ingaan te vertoonen’.
Hortus Medicus Jacobus Hoctin 1735
Toegangspenning voor het Collegeium Medicum (Hortus Medicus)
Materiaal: Messing.
Massa:
41,82 gram.
Diameter: Ø 49 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Vervaardiger: W. de Wijs (Zilversmid)
Datering: 1735
Voorzijde: Binnen een parelcirkel.
Een galerij, met planten in potten en op sokkels.
Een staande halfnaakte man (Aesculapius)
Over de linker schouder, een mantel.
In de rechterhand, een esculaapstaf.
Omsloten met het omschrift.
MAXIMUS . AEGRIS . AUXILIATOR . ADEST .
Wat wil zeggen: De grootste helper der zielen is hier.
Keerzijde: Binnen een parelcirkel.
Staande op een sokkel.
Het gekroonde wapenschild van de stad Amsterdam.
Ter weerszijden van het stadswapen,
een cornucopiae (Hoorn des overvloeds)
Op het voetstuk in drie regels, de gegraveerde naam en jaartal.
Jacobus
Hoctin
1735
Omsloten met het omschrift.
HORTI MED . AMSTEL . LIBER . INGRESSUS .
Lit.: Minard-Van Hoorebeke, pag. 59 afb. 88.
Wittop Koning, De penningen der Noord-Nederlandse Ambachtsgilden 30.Amsterdam Collegium Medicum pag.65 nr.30.3
Keuzenkamp 73-74
Dirks I.11.
De eerste Amsterdamse Hortus Medicus (tuin met medicinale planten) werd in 1638 gesticht in de Reguliershof. Dit was een oud kloosterterrein dat destijds buiten de stad lag, op de plaats waar zich tegenwoordig de Utrechtsestraat en de Keizersgracht bevinden. Chirurgijns en apothekers gebruikten de kruiden om medicijnen van te maken, en konden in de Hortus de medicinale planten bestuderen. Dat was in deze tijd hard nodig, omdat de pest grote aantal slachtoffers eiste onder de bevolking. In 1682 verhuisde de Hortus naar de huidige locatie in de Plantage. Chirurgijns en apothekers hadden een toegangspenning nodig om hier naar binnen te mogen.
Hortus Medicus (Blanco)
Toegangspenning voor het Collegeium Medicum (Hortus Medicus)
Materiaal: Koper.
Massa: 41,82 gram.
Diameter: Ø 49,9 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Vervaardiger: W. de Wijs (Zilversmid)
Datering: z.j. Ca. 1696-1828
Voorzijde: Binnen een parelcirkel.
Een galerij, met planten in potten en op sokkels.
Een staande halfnaakte man (Aesculapius)
Over de linker schouder, een mantel.
In de rechterhand, een esculaapstaf.
Omsloten met het omschrift.
MAXIMUS . AEGRIS . AUXILIATOR . ADEST .
De grootste helper der zielen is hier.
Keerzijde: Binnen een parelcirkel.
Staande op een sokkel.
Het gekroonde wapenschild van de stad Amsterdam.
Ter weerszijden van het stadswapen,
een cornucopiae (Hoorn des overvloeds)
Op het voetstuk, staat normaal de gegraveerde naam van de eigenaar.
Hier niet ingevuld (Chirugijn of apotheker)
Omsloten met het omschrift.
HORTI MED . AMSTEL . LIBER . INGRESSUS .
Lit.: Minard-Van Hoorebeke pag. 59 afb. 88.
Wittop Koning Amsterdam 30.3.; Keuzenkamp 73-74; Dirks I.11.
De eerste Amsterdamse Hortus Medicus (tuin met medicinale planten) werd in 1638 gesticht in de Reguliershof. Dit was een oud kloosterterrein dat destijds buiten de stad lag, op de plaats waar zich tegenwoordig de Utrechtsestraat en de Keizersgracht bevinden. Chirurgijns en apothekers gebruikten de kruiden om medicijnen van te maken, en konden in de Hortus de medicinale planten bestuderen. Dat was in deze tijd hard nodig, omdat de pest grote aantal slachtoffers eiste onder de bevolking. In 1682 verhuisde de Hortus naar de huidige locatie in de Plantage. Chirurgijns en apothekers hadden een toegangspenning nodig om hier naar binnen te mogen.
Toegangspenning Apothekersleerlingen.
Enkelzijdige toegangspenning voor het Collegeium
Medicum (Hortus Medicus) voor Apothekersleerlingen.
Materiaal: Messing.
Bewerking: Gegoten.
Massa: Onbekend.
Diameter: Ø 38,3 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: z.j. Ca. 1684
Voorzijde: Binnen een parelcirkel.
Staande op een sokkel.
Het gekroonde wapenschild van de stad Amsterdam.
Ter weerszijden van het stadswapen,
een cornucopiae (Hoorn des overvloeds)
Op het voetstuk, staat normaal de gegraveerde naam
van de leerling.
Keerzijde: Blanco.
Lit.: Wittop Koning, Amsterdam 30.6.
Keuzenkamp, 70.
Dirks, Gildepenningen I nr.3.
________________________________________________
Toegangs-penning Theatrum Anatonicum.
Bodemvondst, Niels.
Toegangspenning voor het Theatrum Anatonicum, Amsterdam.
Materiaal: Lood/tin legering.
Afmetingen: 38 mm. x 46 mm.
Massa: Onbekend.
Aanmaakplaats: z.pl. Amsterdam.
Datering: z.j. Ca. 1690-1691
Voorzijde: Binnen een ovaal.
Een staand skelet,
in de linkerhand, een bloementuil.
Het geraamte staand op een verhoog.
Omschrift:
ANATOMIA / ÆSTIVA
Keerzijde: Blanco.
Lit.: Minard-Van Hoorebeke pag. 60 afb. 92. Kok II pag. 414.
De Waag op de Nieuwmarkt in Amsterdam was in de 17e en 18e eeuw het epicentrum van het Amsterdamse chirurgijnsgilde. Hier bevonden zich de gildekamer en het Theatrum anatomicum. In de gildekamer werden vergaderingen belegd over bestuurlijke, huishoudelijke en financiële kwesties. Het gildebestuur bestond uit zogenoemde ‘overlieden’, met de ‘deken’ van het gilde als voorzitter.
De ‘praelector anatomiae’ verzorgde het gildeonderwijs en gaf anatomische lessen in het Theatrum anatomicum, gebruikmakend van lichamen van ter dood veroordeelde misdadigers of overledenen uit de Amsterdamse gasthuizen. De ‘collegemeester’ assisteerde de praelector bij zijn anatomische demonstraties. Hij documenteerde welke gildebroeders en knechten bij de les aanwezig waren. De proefmeester richtte zich op het voorbereiden en afnemen van chirurgische examens. Gildebroeders hadden bepaalde rechten maar ook plichten. Afwezigheid bij het gildeonderwijs, anatomische lessen, begrafenissen of andere officiële gildebijeenkomsten werd niet op prijs gesteld. Gildepenningen speelden een belangrijke rol bij het reguleren van deze rechten en plichten.