Een merkwaardige penning met de beeltenis van Karel V.

Raakvlak, de intergemeentelijke dienst archeologie Brugge en

ommeland voerde in 2006 opgravingen uit aan de Spinolarei. Hierbij

werden een aantal laatmiddeleeuwse bakstenen beerputten gevonden.

Naast aardewerk werden er ook enkele bijzondere stukken

aangetroffen, waaronder een penning en het handvat van een wapen.

De penning werd zeer gaaf teruggevonden, wat op het eerste zicht

verwonderlijk lijkt, maar toch niet zo merkwaardig is vermits ze

vervaardigd is uit een loodlegering. Lood is bijzonder

corrosiebestendig, zoals ook blijkt uit een bedelaarsinsigne, eveneens

gevonden op een middeleeuwse site te Brugge:

Beschrijving van de penning

Materiaal: gegoten lood of lood/tinlegering met restanten van zilverlaag.

28mm. diam.

3.98gr.

Voorzijde: Buste van de jonge Karel met hoed en halsketting van het Gulden Vlies

Omschrift: + OxMATERxDEIxMExMENTOxMEIx. (O Moeder Gods gedenk mij).

Kz: de 2 zuilen van Hercules staande in de zee, waaroverheen een banderol met de spreuk: PLVS

OVTER

Keerzijde: tussen de zuilen een Bourgondisch stokkenkruis met vuurslag, bekroond met de keizerskroon.

Omschrift: xAVExMARIAxGRACIAxPLENAxDOM'Sx (Wees gegroet Maria, vol van genade.

De Heer..)

Rand: effen met gietnaad

Deze penning is niet vermeld in de naslagwerken van Dugniolle of Van Mieris en is ook niet

gedateerd. De laatmiddeleeuwse datering van de vindplaats en van de overige vondsten in de

beerput laten er echter geen twijfel over bestaan dat de penning origineel is en gedateerd dient te

worden als ten vroegste laatmiddeleeuws.

Bij een eerste observatie zijn een aantal eigenaardigheden aan deze penning vast te stellen:

- de voorstelling van Karel V als jongeling zonder baard en met de typische hoed die we ook

zien op medailles van zijn grootvader Maximiliaan, is uniek onder de kleine historische

reken- of legpenningen en komt enkel voor bij enkele zeldzame grote historiepenningen

- deze penning is gegoten uit lood, terwijl de meeste rekenpenningen vervaardigd zijn in

koper of in zeldzame gevallen in zilver, maar zelden in lood

- dat het een gegoten exemplaar is zou kunnen duiden op een kopie, doch dit is uitgesloten

vermits er geen enkel ander exemplaar gekend is van deze penning

- de lijfspreuk van Karel V bevat een kleine schrijffout: ipv het gebruikelijke PLUS OULTRE

staat er PLUS OUTER

- het formaat van de penning sluit aan bij die van de rekenpenningen maar ongebruikelijk

voor rekenpenningen is de religieuze tekst

- de tekst is overgenomen uit het Ave Maria van Josquin des Prés en bevat dus noch de naam

noch de titel van Karel V

- de slotzin van het Ave Maria staat op de voorzijde van de penning en de aanvangszin op de

keerzijde

- het omschrift en scheiding ervan door een kruisje in acanthusbladmotief is nog volledig in

laatgotische stijl, aansluitend bij de penningen van de 15e eeuw, maar de gedetailleerdheid

en finesse van de 15de eeuw ontbreken totaal; men kan zelfs spreken van een naïeve, vrij

vereenvoudigde en vlakke voorstelling

Waarom de spreuk Plus Oultre en de Zuilen van Hercules?

Het devies Plus Oultre (oud-frans) of Plus Ultra(Latijn) is afgeleid van de Latijnse spreuk Nec plus

ultra. Deze spreuk wordt al duizenden jaren geassocieerd met de twee zuilen van Hercules, naam

voor de twee bergen aan weerszijden van de Straat van Gibraltar: de Monte Hacho in Noord-Afrika

en de Rots van Gibraltar in Spanje. Volgens de mythologie sloeg Hercules een bres in het

Atlasgebergte en creëerde hiermee de Straat van Gibraltar. Op de berg bracht hij de spreuk ‘Nec

Plus Ultra’ aan, wat betekent ‘verder niets’ of ‘het einde van de wereld’. Volgens een andere legende

ontmoette Hercules op een van zijn tochten de Titanenzoon Atlas. Deze had van Zeus een zeer

speciale straf gekregen. Hij moest nl. op het westelijke uiteinde van de wereld het hemelgewelf op

zijn schouders dragen. Hercules zou hem verlost hebben van deze last door de twee bergen / zuilen

te bouwen waarop Atlas het hemelgewelf kon laten rusten.

Karel V nam deze spreuk over maar veranderde ze in ‘Plus Ultra’ (steeds verder) om aan te tonen

dat de Straat van Gibraltar niet langer het einde van de wereld was. Amerika was nog maar net

ontdekt en Karel wou aangeven dat hij het lef had om nog verder te gaan. Spanje zal dan ook een

enorme koloniale expansie kennen onder zijn bewind. De tweede gedachte achter het embleem

was dat Karel de religieuze invloed van de orde van het Gulden Vlies zou expanderen voorbij de

Zuilen, dat wil zeggen zowel naar het Oosten ter bevrijding van Jeruzalem en ter bestrijding van de

Islam, als naar het Westen ter evangelisatie van de Nieuwe Wereld.

Dat de spreuk een schrijffout bevat, nl. “Plus Outer” ipv “Plus Oultre” kan dan ook te wijten zijn

aan het feit dat de graveur er nog niet mee vertrouwd was en er nog geen schriftelijke of

iconografische voorbeelden voor had.

Het omschrift – het ‘Ave Maria’ van josquin des Pres

Het omschrift vermeldt ook nog geen enkele van zijn titels, noch zijn naam, waardoor een datering

rond 1516 tot 1518 bevestigd wordt. De eerste gekende rekenpenningen waarop de spreuk

voorkomt dateren van 1518, wanneer Karel V naar Spanje reist om er zijn intrede te doen als

koning. Dit is twee jaar na het overlijden van zijn grootvader Ferdinand II van Aragon. In 1519

wordt hij ook nog eens keizer van het heilig Roomse rijk wanneer zijn grootvader aan vaderszijde,

Maximiliaan I komt te overlijden.

De tekst op voor- en keerzijde zijn in feite de aanvangs- en de slotzin uit de versie van het Ave

Maria door Josquin des Prez (ca. 1455-1521). Bijzonder is dat wat wij als voorzijde zien, de laatste

regel van het Ave Maria is en wat we als keerzijde zien de eerste regel van dit gebed geeft.

Josquin des Prez (vermoedelijk afkomstig van Doornik) was een Franstalig Vlaams musicus

(zanger en componist), die zeer gevraagd en geëerd werd over gans Europa. Hij wordt wel de

belangrijkste en meest vernieuwende componist van de gehele Renaissance genoemd. Vanaf 1504

tot zijn dood werkte hij in Bourgondië, waar hij nauwe banden onderhield met het hof van

Margaretha van Oostenrijk, landvoogdes over de Nederlanden. Het Ave Maria was bijzonder

populair in gans Europa tijdens de 2e helft van de 15e en het begin van de 16e eeuw.

Ave Maria

gratia plena

dominus tecum,

virgo serena.

Ave, cuius conceptio,

solemni plena gaudio,

coelestia terrestria

nova replet laetitia.

Ave, cuius nativitas

nostra fuit solemnitas,

ut lucifer lux oriens

verum solem praeveniens.

Ave, pia humilitas,

sine viro fecunditas,

cuius annuntiatio

nostra fuit salvatio.

Ave, vera virginitas,

immaculata castitas,

cuius purificatio

nostra fuit purgatio.

Ave, praeclara omnibus

angelicis virtutibus,

cuius assumptio

nostra glorificatio.

O mater Dei,

memento mei. Amen.

Conclusie:

De datering rond 1516 wordt gestaafd door volgende argumenten:

- de stijl van het omschrift is laatgotisch en kwam in de penningkunst haast niet meer voor na

1519, datum van overlijden van Maximiliaan I

- de iconografische voorstelling van Karel als jonge volwassene met de ketting van het Gulden

Vlies sluit aan bij het portret van Barend van Orley uit 1516

- de titel van Karel V als koning van Spanje of als keizer van het Heilig Roomse Rijk wordt

nog niet vermeld, aangezien hij pas in 1518 zijn plechtige intrede doet in Spanje en pas in

1519 Maximiliaan opvolgt als keizer van het Heilig Roomse Rijk

Het gaat hier wellicht om een lokale, niet-officiële productie in zeer beperkte oplage of om een

verworpen of niet-toegepast ontwerp

- er zijn voorlopig nog geen andere exemplaren gekend van deze penning

- de afwerking is van mindere kwaliteit en doet qua stijl denken aan de vaak karikaturaal

aandoende latere portretten van Karel V op de koperen muntjes genaamd ‘korte’.

Ook Dugniolle stelt vast dat de penningkunst vanaf Karel V sterk moet inboeten aan zorg en

kwaliteit in tegenstelling tot de verfijndheid en artistieke kwaliteiten onder de

Bourgondische vorsten tot en met Filips de Schone

- indien het een naslag of kopie zou zijn, dan zou er ook een origineel voorbeeld dienen te

bestaan - op dezelfde vindplaats trof men voornamelijk aardewerkrestanten aan uit de 15e

en 16e eeuw wat een latere productie uitsluit

- het religieuze omschrift overgenomen uit een compositie van Josquin des Prez wijst op een

andere, meer specifieke functie dan rekenpenning

- de spreuk ‘Plus Oultra’ werd verkeerd gespeld en duidt op een gebrekkige kennis

- de penning is gegoten in lood of in een tin/lood legering wat vrij uitzonderlijk is en kan

duiden op een eenvoudige alleenstaande productie

Om af te sluiten zou ik willen een oproep doen aan verzamelaars om ons te laten weten of zij

eventueel gelijkaardige penningen kennen.

Zij kunnen dit melden aan Raakvlak, de archeologische dienst van Brugge via volgend emailadres:

Jan.Huyghe@brugge.be

Bibliografie:

Dugniolle, Le Jeton Historique des Dix-Sept Provinces des Pays-Bas. Bruxelles 1876

Historie der Nederlandsche Vorsten, uit de Huizen van Beyere, Borgonje en Oostenrijk, 's-Gravenhage

1732-1735, 3 delen

Met dank aan Dhr.Roland Decock, vrijwillig medewerker bij Raakvlak,

Lea Vandenbruwaene

Bodemvondst, Hans Bostelaar.

Geperforeerde penning Karel V (1506-1555).

Variant op de penning, gevonden door de archeologische dienst "Raakvlak" Brugge

Materiaal: Lood/tin legering.

Massa: 5 gram. 

Diameter: 30 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.
Datering: z.j. Ca. 1516-1630

Voorzijde: Aanziende buste van de jonge Karel V met hoed en omhangen met de  halsketting van het Gulden Vlies

Omsloten door het omschrift:

 O. MATER . DEI . ME . MEИTO . MEI . 

Wat wil zeggen: O Moeder Gods gedenk mij.

Keerzijde: De 2 zuilen van Hercules staande in de zee,

waaroverheen een banderol met de Latijnse spreuk: 

PLVS OVTER

Wat wil zeggen: Steeds verder.

Tussen de zuilen een Bourgondisch stokkenkruis met vuurslag,

bekroond met de keizerskroon.

Omsloten door het omschrift:

AVE . MARIA . GRACIA . PLEИA . DOM'S . 

Wat wil zeggen: Wees gegroet Maria, vol van genade.

Lit.: Collectie Raakvlak Brugge, BR06/SP/1/35/A/490.

Enkelzijdige penning Karel V 1521

Materiaal: Ziver (Ag)

Massa: 21,14 gram. 

Diameter: Ø 41 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.
Datering: 1521

Voorzijde: Binnen een parelcirkel.

Opgekleed, jong borstbeeld met cape,
van Karel V naar links gewend.

Getooid met een platte hoed.

Het gesplitst jaartal ter weerszijden van Karel V,

in Romeinse cijfers/letters.

MD / XXI

1521
Omschrift:
KAROLVS . DG . ROMA . IMPER . HISPANIARV  REX .
Karel (V), bij de gratie Gods Rooms keizer koning van Spanje.

Keerzijde: Blanco.

Lit.: van Mieris II, nr.142.

Enkelzijdige penning Karel V 1521

Materiaal: Lood/tin legering.

Massa: 33,96 gram. 

Diameter: Ø 44 mm.
Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.
Datering: 1521

Voorzijde: Binnen een parelcirkel.

Opgekleed, jong borstbeeld met cape,
van Karel V naar links gewend.

Getooid met een platte hoed.

Het gesplitst jaartal ter weerszijden van Karel V,

in Romeinse cijfers/letters.

MD / XXI

1521
Omschrift:
KAROLVS . DG . ROMA . IMPER . HISPANIARV  REX .
Karel (V), bij de gratie Gods Rooms keizer koning van Spanje.

Keerzijde: Blanco.

Lit.: van Mieris II, nr.142.

Bodemvondst, Aad Dulfer.

Enkelzijdige gefragmenteerde penning op Keizer Karel V (?)

Plooischade.

Spijkergat voor ophanging.

Materiaal: Lood/tin legering

Massa: 15 gram.

Diameter: 47 mm.

Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.

Datering: z.j. Ca. 1535-1550

Voorzijde: Oudere Keizer Karel naar links gewend,

Op het hoofd een platte slappe (zwart)vilten hoed. 

"Milanese bonnet"

Omhangen met de keten van de "Orde van het Gulden Vlies".

Voorzien van een omschrift (onleesbaar) tussen twee cirkels.

Keerzijde: Blanco.

Bodemvondst, Hans Bostelaar.

Gefragmenteerde penning op Keizer Karel V (?)

Materiaal: Lood/tin legering

Massa: 6 gram.

Diameter: 28 mm.

Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.

Datering: z.j. Onbekend.

Voorzijde: Buste van Keizer Karel (?) naar rechts gewend, 

getooid met platte hoed.

Voorzien van een omschrift (onleesbaar) tussen twee cirkels.

Keerzijde: Legende/omschrift (onleesbaar) tussen twee cirkels.

Centraal, niet nader te bepalen afbeelding.

Bodemvondst, Philippe Legrand.

Gefragmenteerde gedenkpenning op Keizer Karel V,

op zijn overwinning in Tunis 1536.

Materiaal: Lood/tin legering

Massa: 3,64 gram.

Diameter: 28 mm.

Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.

Datering: z.j. Ca. 1536

Voorzijde: Buste van een gekroonde Keizer Karel  naar links gewend, 

Voorzien van een legende/omschrift tussen twee cirkels.

LA ° GRACE ° DE ° DIEV ° QVI ° EST ° GRANDE °

Keerzijde: Gekroond en ingedeukt Spaans wapenschild.

Ter weerszijden, een pijlenbundel.

Legende/omschrift tussen twee cirkels.

A ° MIS ° TVNES ° EN ° MA ° COMMENDE ° 1536 °

Lit.: Dugniolle pag.70 nr.1323; Mitchiner 334a; Feuardent 13614; Neumann 33950 & 33953/55.

Gedenkpenning op Keizer Karel V

stelt zijn zoon prins Philips van Spanje voor aan de Nederlanden.

Materiaal: Tin.

Massa: Onbekend.

Diameter: 40,6 mm.

Vervaardiger: Leone Aretino 1509-1590

Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.

Datering: z.j. 1549

Voorzijde: Binnen een parelcirkel.

Het geharnast borstbeeld van Keizer Karel V,

omhangen met de orde van het "Gulden Vlies".

Een ordelint en lauwerkrans.

Achter Karel V, zijn zoon prins Philips van Spanje

Omschrift:

. IMP . CAR . V . ET . PHI . PRINC . ISP .

Imperator Carolus V et Philippus princ Hispaniarum

Keizer Karel V en prins Philips van Spanje.

Keerzijde: Binnen een ketting van vuurijzers.

De zuilen van Hercules in het water.

Waarboven een keizerskroon.

Tussen de zuilen, een banderrol.

PLVS OVLTRE

Steeds verder.

Lit.: van Mieris III.233.1; Teylers Museum TMNK 00122.

Gedenkpenning op Keizer Karel V

stelt zijn zoon prins Philips van Spanje voor aan de Nederlanden.

Boorgat, voor ophanging.

Materiaal: Brons.

Massa: 40,7 gram.

Diameter: 42,2 mm.

Vervaardiger: Leone Aretino 1509-1590

Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.

Datering: z.j. 1549

Voorzijde: Binnen een parelcirkel.

Het geharnast borstbeeld van Keizer Karel V,

omhangen met de orde van het "Gulden Vlies".

Een ordelint en lauwerkrans.

Achter Karel V, zijn zoon prins Philips van Spanje

Omschrift:

. IMP . CAR . V . ET . PHI . PRINC . ISP .

Imperator Carolus V et Philippus princ Hispaniarum

Keizer Karel V en prins Philips van Spanje.

Keerzijde: Binnen een ketting van vuurijzers.

De zuilen van Hercules in het water.

Waarboven een keizerskroon.

Tussen de zuilen, een banderrol.

PLVS OVLTRE

Steeds verder.

Lit.: van Mieris III.233.1; Teylers Museum TMNK 00122.

Gedenkpenning op keizer Karel V zijn overleden echtgenote,

Isabella van Portugal (+ 1539).

Materiaal: Tin. (Afslag op zilveren penning)

Massa: Onbekend.

Diameter: Ø 37 mm.

Vervaardiger: Jacques Jonghelinck naar model van Leone Leoni Aretino.

Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.

Datering: z.j. Ca. 1555

Voorzijde: Borstbeeld van keizer Karel V, naar rechts gewend.

Op het hoofd een lauwerkrans,

geïnspireerd naar een portret van Titiaan.

Omsloten met een omschrift:

IMP . CAES .  CAR / OLVS . V . AVG ..

Voluit: Imperator Caesari Carolus V Augustus.

Keerzijde: Borstbeeld van keizerin Isabella naar links gewend.

Gekleed in rijk geborduurd kleed, met hangend juweel.

Het haar ingevlochten op de bovenkant van het hoofd.

Omsloten met een omschrift:

. DIVA . ISABELLA . CA / ROLI . V . VX

Isabella echtgenote van Karel V

Lit.: F. van Mieris nr.236,2.; Armand I, 168,24; Toderi/Vannel 51; Bernhart 169-2.;

Smolderens pag.417-424; Attwood pag.88 fig.24-25.

Isabelle de Portugal huwde Karel V in 1526 en stierf in 1539. Haar medaille werd waarschijnlijk door Keizer Karel V besteld van Leone Leoni tijdens het verblijf van de kunstenaar in Brussel in 1549. Het wordt hier geassocieerd met een vertegenwoordiging van de keizer geïnspireerd door een portret van Titiaan, die diende voor de Leoni-medaille ter herdenking van de overwinning van Mühlberg. 

Gedenkpenning op keizer Karel V zijn overleden echtgenote,

Isabella van Portugal (°1503 - † 1539).

Materiaal: Zilver (Ag)

Massa: 23,64 gram.

Diameter: Ø 36 mm.

Vervaardiger: Jacques Jonghelinck naar model van Leone Leoni Aretino.

Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.

Datering: z.j. Ca. 1555

Voorzijde: Borstbeeld van keizer Karel V, naar rechts gewend.

Op het hoofd een lauwerkrans, 

geïnspireerd naar een portret van Titiaan.

Omsloten met een omschrift:

IMP . CAES .  CAR / OLVS . V . AVG ..

Voluit: Imperator Caesari Carolus V Augustus.

Keerzijde: Borstbeeld van keizerin Isabella naar links gewend.

Gekleed in rijk geborduurd kleed, met hangend juweel.

Het haar ingevlochten op de bovenkant van het hoofd.

Omsloten met een omschrift:

. DIVA . ISABELLA . CA / ROLI . V . VX

Isabella echtgenote van Karel V

Lit.: F. van Mieris nr.236,2.

Armand I, 168,24.

Toderi/Vannel 51.

Bernhart 169-2.

Smolderens pag.417-424.

Attwood pag.88 fig.24-25.

Isabelle de Portugal huwde Karel V in 1526 en stierf in 1539. Haar medaille werd waarschijnlijk door Keizer Karel V besteld van Leone Leoni tijdens het verblijf van de kunstenaar in Brussel in 1549. Het wordt hier geassocieerd met een vertegenwoordiging van de keizer geïnspireerd door een portret van Titiaan, die diende voor de Leoni-medaille ter herdenking van de overwinning van Mühlberg. 

Enkelzijdige gedenkpenning op keizer Karel V.

Materiaal: Tin. (Afslag op zilveren penning)

Massa: Onbekend.

Diameter: Ø 41 mm.

Aanmaakplaats: z.pl. Onbekend.

Datering: z.j. Ca. 1550

Voorzijde: Geharnast borstbeeld van keizer Karel V,

naar rechts gewend.

Op het hoofd een lauwerkrans, 

geïnspireerd naar een portret van Titiaan.

Omhangen met de keten van de "Orde van het Gulden Vlies".

De achtergrond versiert met gepunte motieven.

Omsloten met een omschrift:

. IMPERA . CAES .  CAROLVS . V . AVG 

Voluit: Imperator Caesari Carolus V Augustus.

Keerzijde: Blanco.